سوختگی و مواجهه با آن: تعریف، انواع، کمک‌های اولیه و درمان

مقدمه

سوختگی یکی از رایج‌ترین آسیب‌هایی است که ممکن است در خانه یا محیط کار رخ دهد. آشنایی با سوختگی و مواجهه با آن از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا برخورد اولیه صحیح می‌تواند از عوارض جدی جلوگیری کند. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سالانه حدود ۱۸۰ هزار نفر در جهان بر اثر سوختگی جان خود را از دست می‌دهند​who.int. در این مقاله به تعریف سوختگی، انواع آن و روش‌های مناسب برخورد و درمان پرداخته‌ایم تا در صورت بروز این حادثه، آمادگی لازم را داشته باشید.

تعریف سوختگی و انواع آن (درجه یک، دو، سه)

در بحث سوختگی و مواجهه با آن، ابتدا باید تعریف درستی از سوختگی و درجه‌های مختلف آن داشته باشیم. سوختگی در واقع صدمه به پوست یا سایر بافت‌های بدن است که معمولاً بر اثر گرمای شدید ایجاد می‌شود، اما می‌تواند به دلیل تماس با مواد شیمیایی خورنده، جریان برق یا پرتوهای مضر نیز رخ دهد. از نظر شدت آسیب، سوختگی‌ها به سه درجه اصلی تقسیم می‌شوند:

1. سوختگی درجه یک (سطحی): فقط لایه سطحی پوست (اپیدرم) آسیب می‌بیند. پوست ناحیه قرمز و دردناک می‌شود اما تاول ایجاد نمی‌گردد و معمولاً آسیب دائمی به جا نمی‌ماند. یک مثال رایج سوختگی درجه یک، آفتاب‌سوختگی خفیف است.

2. سوختگی درجه دو (متوسط): در این نوع، علاوه بر اپیدرم، لایه زیرین پوست (درم) نیز آسیب می‌بیند. پوست بسیار قرمز، متورم و مرطوب (براق) به نظر می‌رسد و تاول‌های دردناک ایجاد می‌شوند. این سوختگی درد شدیدی دارد و بسته به وسعت آن، احتمال ایجاد اسکار (جای زخم) وجود دارد.

3. سوختگی درجه سه (شدید): عمیق‌ترین نوع سوختگی که هر سه لایه پوست (اپیدرم، درم و بافت چربی زیر پوست) را درگیر می‌کند​webmd.com. پوست ناحیه ممکن است سفید، قهوه‌ای تیره یا حتی سیاه شود و ظاهری خشک یا چرمی پیدا کند. به دلیل آسیب اعصاب, ممکن است درد کمتری نسبت به درجه دو احساس شود، اما این به معنای خفیف بودن آن نیست. سوختگی درجه سه یک وضعیت اورژانسی است و نیاز به درمان پزشکی فوری (مانند پیوند پوست) دارد.

سوختگی حرارتی، شیمیایی و الکتریکی

نوع عامل ایجادکننده سوختگی می‌تواند بر سوختگی و مواجهه با آن تأثیرگذار باشد. به طور کلی سه دسته مهم برای انواع سوختگی بر اساس منشاء وجود دارد:

• سوختگی حرارتی: بر اثر تماس با منابع حرارت‌زا ایجاد می‌شود؛ مانند آتش، مایعات داغ، بخار آب جوش یا اشیاء داغ. سوختگی حرارتی شایع‌ترین نوع سوختگی است و از موارد رایج آن می‌توان به سوختن با شعله مستقیم یا ریختن آب جوش روی پوست اشاره کرد.

• سوختگی شیمیایی: در اثر تماس پوست با مواد شیمیایی خورنده (اسیدی یا قلیایی) رخ می‌دهد؛ مانند اسید باتری یا مواد شوینده قوی. مواد شیمیایی می‌توانند حتی پس از تماس اولیه نیز به نفوذ خود در بافت ادامه دهند، بنابراین شستن سریع ناحیه با آب فراوان برای کاهش اثر ماده ضروری است. سوختگی شیمیایی ممکن است باعث آسیب عمقی پوست و بافت زیرین شود.

• سوختگی الکتریکی: بر اثر عبور جریان برق از بدن ایجاد می‌شود؛ مانند برق‌گرفتگی با سیم برق فشار قوی یا صاعقه. جریان الکتریکی می‌تواند آسیب‌های داخلی جدی (مانند آریتمی قلبی یا آسیب عصبی) ایجاد کند، حتی اگر آثار ظاهری سوختگی کوچک باشد. به همین دلیل، مواجهه با آن در این موارد همیشه باید شامل ارزیابی پزشکی باشد، زیرا ممکن است آسیب داخلی گسترده‌ای رخ داده باشد.

کمک‌های اولیه برای سوختگی و مواجهه با آن در خانه

هنگام وقوع سوختگی، انجام سریع و صحیح کمک‌های اولیه بخش مهمی از سوختگی و مواجهه با آن است و می‌تواند شدت آسیب را کاهش دهد. در ادامه اقدامات اولیه‌ای که می‌توان در خانه برای کمک به فرد دچار سوختگی انجام داد آمده است:

1. قطع عامل سوختگی: پیش از هر چیز، منبع سوختگی را از فرد دور کنید یا فرد را از محل خطر خارج نمایید. برای مثال، اگر لباس فرد آتش گرفته است، با احتیاط او را از شعله دور کرده و آتش را با پتو خفه کنید یا با آب خاموش کنید. توجه: لباس‌هایی که به پوست چسبیده‌اند را جدا نکنید و تنها قسمت‌های جدا را به آرامی کنار بزنید. در سوختگی الکتریکی، حتماً ابتدا جریان برق را قطع کنید و تا زمان اطمینان از قطع برق به فرد دست نزنید.

2. خنک کردن محل سوختگی: ناحیه سوخته را فوراً زیر آب خنک (ولرم رو به سرد) قرار دهید و حداقل ۱۰ دقیقه ادامه دهید. استفاده از آب خنک به کاهش درد و جلوگیری از گسترش آسیب کمک می‌کند. از قرار دادن یخ یا آب بسیار سرد روی محل سوختگی خودداری کنید زیرا ممکن است به بافت آسیب‌دیده صدمه بیشتری بزند.

3. درآوردن وسایل تنگ: اگر در ناحیه سوخته زیورآلات، ساعت یا لباس تنگ وجود دارد، آن‌ها را به آرامی و سریع خارج کنید (قبل از اینکه محل دچار تورم شود). تورم بعد از سوختگی می‌تواند باعث تنگ شدن حلقه‌ها یا لباس بر روی عضو شود، بنابراین بهتر است زودتر آن‌ها را بردارید.

4. پوشاندن محل سوختگی: روی سوختگی را با یک گاز استریل یا پارچه تمیز بپوشانید. باند را به صورت شُل (بدون فشار) ببندید تا به پوست سوخته فشار وارد نشود. پوشاندن زخم به محافظت از ناحیه آسیب‌دیده در برابر عفونت و هوا کمک کرده و درد را کاهش می‌دهد.

5. کنترل درد و تورم: در صورت درد می‌توانید از مسکن‌های بدون نسخه مانند ایبوپروفن یا استامینوفن استفاده کنید. بالا نگه داشتن عضو سوخته (مثلاً دست یا پا) در حد امکان، به کاهش تورم و درد کمک می‌کند.

6. ترک نکردن تاول‌ها: اگر بر اثر سوختگی تاول تشکیل شده است، از ترکاندن یا دستکاری آن خودداری کنید. تاول‌ها حاوی مایعی هستند که از بافت زیرین در برابر میکروب‌ها محافظت می‌کند. ترکاندن تاول خطر عفونت را افزایش می‌دهد. اگر تاول به‌طور خودبه‌خود پاره شد، به آرامی ناحیه را با آب و صابون تمیز کنید و روی آن پماد آنتی‌بیوتیک بزنید.

با انجام این اقدامات اولیه می‌توان از پیشرفت آسیب جلوگیری کرد و درد را کاهش داد. بسیاری از سوختگی‌های درجه یک و دو سطحی را می‌توان در خانه مدیریت کرد، اما برای سوختگی‌های شدیدتر یا مواردی که در ادامه اشاره می‌شود، حتماً باید به پزشک مراجعه کرد.

روش‌های درمان خانگی و پزشکی

در مرحله بعد از کمک‌های اولیه، بسته به شدت سوختگی، مواجهه با آن می‌تواند شامل مراقبت خانگی یا نیازمند درمان پزشکی باشد. در این بخش به درمان‌های قابل انجام در خانه برای سوختگی‌های خفیف و همچنین اقدامات پزشکی لازم برای سوختگی‌های شدید پرداخته‌ایم:

درمان سوختگی‌های خفیف در خانه: در سوختگی‌های درجه یک و برخی سوختگی‌های کوچک درجه دو، پس از انجام کمک‌های اولیه، مراقبت‌های زیر به بهبود کمک می‌کند:

• تمیز کردن روزانه زخم: ناحیه سوخته را یک تا دو بار در روز به آرامی با آب و صابون ملایم بشویید. این کار به زدودن باکتری‌ها و جلوگیری از عفونت کمک می‌کند.

• استفاده از پماد و پانسمان مناسب: پس از شستشو و خشک کردن ملایم پوست، یک لایه نازک پماد آنتی‌بیوتیک (مانند باسی‌ترامین) یا کرم مخصوص سوختگی بر روی محل بمالید. سپس روی آن را با گاز استریل یا بانداژ تمیز بپوشانید. پانسمان را حداقل روزی یک بار (یا طبق توصیه پزشک) تعویض کنید.

• بهره‌گیری از ژل آلوئه‌ورا یا کرم مرطوب‌کننده: ژل خالص آلوئه‌ورا یا کرم‌های مرطوب‌کننده مخصوص سوختگی می‌توانند به تسکین درد و خارش و جلوگیری از خشکی پوست کمک کنند. این محصولات را روزی چند مرتبه به آرامی روی ناحیه سوخته بمالید.

• مصرف مسکن در صورت نیاز: در صورت درد یا التهاب، از مسکن‌های بدون نسخه مانند ایبوپروفن (برای کاهش درد و التهاب) یا استامینوفن (برای کاهش درد) طبق دستور استفاده کنید.

• تحت نظر داشتن روند بهبود: در روزهای اول پس از سوختگی خفیف، باید مشاهده کنید که درد و قرمزی به مرور در حال کاهش است. سوختگی‌های سطحی معمولاً ظرف ۷ تا ۱۰ روز بهبود می‌یابند. در طی این مدت مراقب باشید ناحیه عفونت نکند.

درمان پزشکی سوختگی‌های شدید: در سوختگی‌های وسیع، عمیق (درجه سه) یا موارد خاص، مراقبت پزشکی تخصصی ضروری است:

• مراقبت‌های اورژانسی: در موارد سوختگی شدید، ابتدا در اورژانس اقدامات حمایتی انجام می‌شود. ممکن است فرد دچار سوختگی وسیع نیاز به دریافت سرم و مایعات وریدی برای جبران کم‌آبی بدن و جلوگیری از شوک داشته باشد. راه هوایی و تنفس بیمار نیز بررسی می‌شود (به ویژه اگر احتمال استنشاق دود باشد) و اکسیژن کمکی داده می‌شود.

• پاکسازی زخم (دبریدمان) و پانسمان تخصصی: تیم پزشکی با استفاده از روش‌های خاص، بافت‌های مرده و سوخته را از زخم جدا می‌کند (دبریدمان) تا به ترمیم بهتر پوست کمک شود. سپس از پانسمان‌ها و داروهای موضعی مخصوص سوختگی (مانند پمادهای نقره) برای جلوگیری از عفونت و کمک به ترمیم استفاده می‌شود.

• مدیریت درد و عفونت: برای کنترل درد شدید، مسکن‌های قوی‌تر به بیمار تزریق یا تجویز می‌شود. در صورت وجود عفونت یا برای پیشگیری از آن، آنتی‌بیوتیک‌های وریدی داده می‌شود. همچنین پزشک وضعیت واکسیناسیون کزاز بیمار را بررسی می‌کند؛ طبق توصیه Mayo Clinic، در سوختگی‌های عمیق اگر بیش از ۵ سال از آخرین واکسن کزاز گذشته باشد، تزریق یادآور واکسن طی ۴۸ ساعت ضروری است​mayoclinic.org.

• جراحی و پیوند پوست: در سوختگی‌های درجه سه که بخش زیادی از پوست از بین رفته است، ممکن است عمل جراحی پیوند پوست (گرافت پوستی) لازم شود. در این روش، پوست سالم از بخش دیگری از بدن یا پوست مصنوعی جایگزین ناحیه سوخته می‌گردد. این کار به ترمیم پوشش پوستی و کاهش خطر عفونت کمک می‌کند.

• مراقبت‌های تخصصی و توانبخشی: بیماران دچار سوختگی شدید غالباً در بخش ویژه سوختگی بیمارستان بستری می‌شوند. در بیمارستان، مراقبت‌های ویژه‌ای از جمله کنترل دقیق مایعات و الکترولیت‌ها، تغذیه‌ی مناسب (با کالری و پروتئین بالا برای ترمیم بافت)، پیشگیری از عفونت و فیزیوتراپی انجام می‌شود. پس از تثبیت وضعیت بیمار، ممکن است برای بازگرداندن عملکرد اندام‌های آسیب‌دیده، فیزیوتراپی و کاردرمانی و نیز مراقبت‌های روان‌شناسی (در صورت نیاز) ادامه یابد.

زمان مراجعه به پزشک یا اورژانس

دانستن زمان مناسب مراجعه به پزشک یا اورژانس، بخش مهمی از سوختگی و مواجهه با آن است. در شرایط زیر حتماً باید از کمک پزشکی حرفه‌ای استفاده کنید:

• سوختگی درجه سه یا عمیق: هر سوختگی که تمام لایه‌های پوست را درگیر کرده (حتی اگر درد زیادی نداشته باشد) یا ظاهری خشک، سفید یا زغالی‌رنگ پیدا کرده است، فوراً نیاز به مراقبت پزشکی اورژانسی دارد.

• سوختگی با وسعت زیاد: اگر اندازه ناحیه سوخته بزرگ‌تر از کف دست فرد باشد یا سوختگی بخش قابل توجهی از بدن (مثلاً کل دست یا پا) را پوشش داده است، به اورژانس مراجعه کنید. سوختگی‌های گسترده می‌توانند باعث از دست رفتن شدید مایعات بدن و شوک شوند.

• سوختگی در نواحی حساس: سوختگی صورت، چشم‌ها، گوش‌ها، دست‌ها، پاها، ناحیه تناسلی یا مفاصل بزرگ (مانند زانو یا شانه) بسیار جدی تلقی می‌شود. آسیب در این نواحی می‌تواند منجر به عوارض طولانی‌مدت یا معلولیت شود، بنابراین نیاز به ارزیابی متخصص دارد.

• سوختگی شیمیایی یا الکتریکی: در مواجهه با سوختگی ناشی از مواد شیمیایی یا برق‌گرفتگی، حتی اگر سوختگی ظاهراً کوچک باشد، باید پزشک فوراً بیمار را معاینه کند. مواد شیمیایی ممکن است اثر خود را در عمق بافت ادامه دهند و برق‌گرفتگی می‌تواند آسیب داخلی (به قلب، عضلات و اعصاب) ایجاد کند که از بیرون دیده نمی‌شود.

• دشواری تنفس یا استنشاق دود: اگر فرد در آتش‌سوزی دود تنفس کرده یا علائم آسیب تنفسی دارد (مانند سرفه شدید، صدای خس‌خس، سوختگی داخل دهان یا بینی)، این وضعیت اضطراری است. استنشاق دود و سوختگی مجاری تنفسی می‌تواند حتی کشنده باشد و سریعا به مراقبت پزشکی نیاز دارد.

• علائم شوک یا شرایط عمومی وخیم: رنگ‌پریدگی و سردی پوست، نبض ضعیف یا تند، تنفس سطحی، گیجی یا بی‌هوشی پس از سوختگی از نشانه‌های شوک هستند. شوک یک وضعیت تهدید‌کننده حیات است و باید فوراً با اورژانس تماس گرفته شود.

• سوختگی در کودکان خردسال یا سالمندان: پوست کودکان خردسال و افراد مسن نازک‌تر و حساس‌تر است و ممکن است حتی سوختگی‌های نسبتاً خفیف در آن‌ها خطرناک باشد. بنابراین در صورت سوختگی هر چند کوچک در این افراد، بهتر است جهت اطمینان با پزشک مشورت کنید.

• عدم بهبود یا نشانه‌های عفونت: اگر یک سوختگی سطحی طی چند روز شروع به بهبود نکند یا علائمی از عفونت مانند افزایش قرمزی و تورم، خروج ترشحات چرکی، بوی بد، تب یا درد فزاینده ظاهر شود، حتماً به پزشک مراجعه کنید. عفونت می‌تواند روند ترمیم را مختل کرده و به بافت‌های سالم نیز گسترش یابد.

نکات مهم مراقبتی بعد از سوختگی

مراقبت مناسب پس از حادثه سوختگی نیز مرحله مهمی در سوختگی و مواجهه با آن است که به بهبود کامل‌تر و کاهش عوارض کمک می‌کند. در ادامه، به چند نکته مهم که باید در دوره نقاهت سوختگی رعایت شوند اشاره می‌کنیم:

• تعویض پانسمان و حفظ بهداشت زخم: پانسمان یا پوشش روی سوختگی را طبق دستور پزشک و به طور منظم عوض کنید (معمولاً روزانه یا یک روز در میان). قبل از هر بار دست زدن به زخم یا تعویض پانسمان، دست‌های خود را با آب و صابون کاملاً بشویید تا از انتقال میکروب‌ها جلوگیری شود. تمیز نگه داشتن زخم از ایجاد عفونت پیشگیری می‌کند.

• اجتناب از دستکاری زخم: هرگز پوست خشک‌شده، پوسته‌ها یا تاول‌های روی سوختگی را نکنید و نخورید. کندن زخم روند ترمیم را کند کرده و خطر عفونت و ایجاد جای زخم بدشکل را افزایش می‌دهد. اجازه دهید پوسته‌ها و بافت مرده خود به خود جدا شوند یا توسط پزشک در ویزیت‌های بعدی برداشته شوند.

• مرطوب نگه داشتن پوست جدید: پس از آنکه زخم سوختگی بسته شد و لایه جدید پوست تشکیل شد، آن ناحیه را با کرم‌های مرطوب‌کننده ملایم یا روغن‌های تجویز شده مرطوب کنید. پوست جدید معمولاً خشک و حساس است؛ مرطوب نگه داشتن آن به کاهش خارش و ترک خوردن پوست کمک می‌کند.

• محافظت در برابر آفتاب: پوست ترمیم‌شده پس از سوختگی به نور آفتاب بسیار حساس است و ممکن است دچار تغییر رنگ (تیره شدن یا ایجاد لک) شود. برای حداقل یک سال، ناحیه سوختگی را از تابش مستقیم خورشید محافظت کنید. می‌توانید از لباس‌های پوشاننده یا کرم ضد‌آفتاب با SPF بالا بر روی آن استفاده کنید (حتی در روزهای ابری) تا پوست جدید آسیب نبیند.

• تمرینات و ماساژ جهت بازیابی حرکت: اگر سوختگی در نزدیکی مفصل‌ها (مثل آرنج، زانو یا انگشتان) بوده است، پس از بهبودی اولیه طبق راهنمایی پزشک تمرینات حرکتی ملایمی را شروع کنید. این کار از سفتی مفصل و محدود شدن دامنه حرکتی جلوگیری می‌کند. گاهی اوقات فیزیوتراپی حرفه‌ای برای جلوگیری از ایجاد انقباضات پوستی (کنتراکچر) نیاز است.

• پیگیری پزشکی و توجه به اسکار: حتی پس از بهبود ظاهری سوختگی، به توصیه پزشک در زمان‌های تعیین‌شده برای معاینه مجدد مراجعه کنید. پزشک روند ترمیم پوست را ارزیابی می‌کند و در صورت تشکیل بافت اسکار ضخیم یا غیرطبیعی، روش‌هایی مانند کرم‌های مخصوص، لیزر یا جراحی ترمیمی را پیشنهاد می‌دهد. مراقبت زودهنگام از اسکار می‌تواند به بهبود ظاهر پوست در درازمدت کمک کند.

• رسیدگی به سلامت روان: تجربه سوختگی شدید می‌تواند از نظر روحی و روانی نیز چالش‌برانگیز باشد. احساس اضطراب، افسردگی یا افت اعتماد به نفس به دلیل جای زخم‌ها امری طبیعی است. در صورت لزوم، حتماً از مشاوره روان‌شناسی یا گروه‌های حمایتی برای مواجهه با آثار روانی سوختگی کمک بگیرید.

با رعایت نکات فوق در مراقبت‌های پس از سوختگی، فرآیند بهبود تسهیل شده و احتمال عوارض درازمدت کاهش می‌یابد. به خاطر داشته باشید که مواجهه صحیح با سوختگی از لحظه وقوع حادثه تا پایان دوره درمان و بازتوانی، نقش تعیین‌کننده‌ای در نتیجه نهایی و کیفیت زندگی فرد مصدوم دارد.